Hành vi tự hại ở trẻ vị thành niên. Báo động với mức độ phổ biến và sự ảnh hưởng tới tâm lý của trẻ và gia đình

Ngày 18-12-2025

Hành vi tự hại ở trẻ em không giống với và hành vi tự sát, vì chúng xuất phát từ những mục đích khác nhau: Hành vi tự hại thường nhằm giảm bớt cảm xúc quá tải hoặc khó chịu, trong khi hành vi tự sát nhằm chấm dứt cuộc sống. Trẻ có thể tự gây hại để điều chỉnh hoặc phân tán cảm xúc khó chịu, giảm căng thẳng, tự trừng phạt bản thân hoặc tìm kiếm sự kết nối với người khác. Có thể hiểu tự hại như một cách ứng phó kém lành mạnh để xử lý các trải nghiệm cảm xúc không thoải mái.

Tự hại là hành vi phổ biến ở trẻ và thanh thiếu niên

Tỷ lệ hành vi tự hại đã tăng trong 15 năm qua, với khoảng 17% thanh thiếu niên cho biết họ đã từng tự gây hại cho bản thân ít nhất một lần. Độ tuổi bắt đầu trung bình là khoảng 13 tuổi và hành vi này xuất hiện nhiều nhất vào khoảng 16 tuổi. Một nghiên cứu trên 17 quốc gia khác nhau ở Bắc Mỹ, Châu Âu và Châu Á cho thấy tỷ lệ hành vi tự hại ở thanh thiếu niên trong độ tuổi từ 10 – 19 tuổi là trên 21% ở trẻ nữ và gần 14% ở trẻ nam. Các nghiên cứu khác cũng chỉ ra kết quả tương tự với tỷ lệ hành vi tự làm đau bản thân ở trẻ nữ cao hơn đáng kể ở trẻ nam. Năm 2021, tỷ lệ trẻ trong nhóm 10-14 tuổi có hành vi tự hại cao nhất nằm ở khu vực Tây Phi và đối với nhóm 15-19 tuổi là ở khu vực Mỹ La tinh.

Dù phần lớn thanh thiếu niên chỉ tự hại từ một đến hai lần, vẫn có một bộ phận thực hiện hành vi này với tần suất cao hơn, kéo theo nhiều hệ quả lâu dài, trong đó có nguy cơ gia tăng ý nghĩ và hành vi tự sát. Can thiệp sớm là yếu tố then chốt để ngăn cản hành vi tự hại lặp lại và kéo dài trong tương lai.

Dấu hiệu cảnh báo và yếu tố nguy cơ cho hành vi tự hại ở trẻ

Mặc dù hình thức và mục đích của hành vi tự hại rất đa dạng ở thanh thiếu niên, có một số dấu hiệu và yếu tố nguy cơ thường gặp mà người chăm sóc và bác sĩ nhi khoa nên chú ý:
 

- Vết thương thấy rõ như vết xước, vết cắt hoặc bỏng không được giải thích hợp lý
- Các vật sắc nhọn hoặc “dụng cụ” như dao lam, bật lửa xuất hiện trong phòng trẻ
- Che kín cơ thể bằng trang phục không phù hợp thời tiết, như mặc áo dài tay giữa mùa hè, hoặc từ chối tham gia các hoạt động phải mặc ít quần áo hơn như bơi lội
- Triệu chứng trầm cảm hoặc lo âu nặng hơn
- Thường xuyên tự cô lập trong thời gian dài
- Có bạn bè thực hiện hành vi tự gây hại

Đánh giá hành vi tự hại ở trẻ em và thanh thiếu niên
 

Hãy tạo không gian thoải mái để trò chuyện cởi mở bằng cách xây dựng sự tin tưởng và cho trẻ cơ hội nói chuyện riêng mà không có người chăm sóc. Khi đã có sự tin cậy nhất định ở trẻ, chuyển hướng cuộc nói chuyện sang vấn đề về sức khỏe tâm thần và hành vi tự hại. Thu thập thông tin bằng cách hỏi về:

- Tâm trạng và căng thẳng hiện tại
- Xác nhận cảm xúc của trẻ
- Hỏi trực tiếp về hành vi tự gây hại
- Xác định mục đích của hành vi
- Hỏi về phương thức và tần suất
- Đánh giá biến chứng y khoa
- Hỏi về ý nghĩ tự sát hoặc hành vi tự sát

Ngoài ra, cần thu thập thông tin về các hành vi nguy cơ khác, các sự kiện sang chấn hoặc lạm dụng trong quá khứ hoặc hiện tại, và các hệ thống hỗ trợ mà trẻ đang có.
 
Điều trị và quản lý hành vi tự hại

Nếu trẻ có ý nghĩ tự sát hoặc đã thực hiện hành vi tự sát (như viết thư tuyệt mệnh, chuẩn bị dụng cụ, cho đồ đạc đi,…), trẻ cần được đánh giá tâm thần khẩn cấp hoặc phòng cấp cứu ngay lập tức.

Điều trị tự hại tập trung vào việc giúp trẻ giảm nguy cơ ngay lập tức và thiết lập sự hỗ trợ dài hạn cho gia đình.

Một số mô hình trị liệu tâm lý dành cho hành vi tự hại đã được chứng minh hiệu quả bao gồm trị liệu nhận thức hành vi (CBT) và trị liệu hành vi biện chứng (DBT). Trị liệu nhận thức hành vi (CBT) giúp trẻ nhận diện những suy nghĩ, cảm xúc và tình huống dẫn đến các hành vi tự làm đau bản thân. Trẻ sẽ học cách thách thức và tái cấu trúc các niềm tin sai lệch, phát triển những chiến lược ứng phó lành mạnh hơn và nâng cao khả năng phục hồi để quản lý các cảm xúc khó khăn. Trẻ được hướng dẫn để hình thành các kỹ năng giải quyết vấn đề và giao tiếp, từ đó có thể đối mặt với những tình huống và mối quan hệ đầy thách thức mà không cần tìm đến hành vi tự làm hại. Mục tiêu của trị liệu nhận thức hành vi là giúp trẻ hiểu và điều chỉnh cảm xúc của mình theo cách lành mạnh hơn, qua đó giảm tần suất và mức độ nghiêm trọng của các hành vi tự hại.

Trị liệu hành vi biện chứng bao gồm trị liệu cá nhân hàng tuần kết hợp với tham gia tập huấn kỹ năng theo nhóm, đồng thời có sự tham gia của phụ huynh. Mô hình trị liệu này tập trung vào việc phát triển các kỹ năng hành vi chính như thực hành chánh niệm, tăng khả năng chịu đựng căng thẳng, các kĩ năng cải thiện các mối quan hệ xã hội và kỹ năng điều hòa cảm xúc. Những công cụ này hỗ trợ trẻ vượt qua sự bất ổn trong cảm xúc và giảm các suy nghĩ về hành vi tự hại hoặc tự sát.

Xác định mức độ nguy cơ và kết nối hỗ trợ

Ngay cả khi trẻ phủ nhận ý nghĩ tự sát, nếu trẻ đã thực hiện hành vi tự hại, điều quan trọng là phải kết nối trẻ với chuyên gia sức khỏe tâm thần càng sớm càng tốt. Tự hại kéo dài làm giảm hiệu quả điều trị và làm tăng nguy cơ xuất hiện suy nghĩ hoặc hành vi tự sát; can thiệp sớm có thể làm giảm nguy cơ này và cải thiện khả năng thích ứng của trẻ. Chuyên gia sức khỏe tâm thần sẽ đánh giá các rối loạn tâm lý nền như trầm cảm hoặc lo âu, và áp dụng các phương pháp điều trị đã được chứng minh như liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT), liệu pháp hành vi biện chứng (DBT) hoặc trị liệu gia đình. Trị liệu thường tập trung vào tăng khả năng điều chỉnh cảm xúc, kỹ năng chịu đựng căng thẳng, phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề và cải thiện giao tiếp để giúp trẻ quản lý hiệu quả hơn các cảm xúc mạnh.

Vai trò của cha mẹ trong quản lý hành vi tự hại của trẻ

Việc phát hiện con mình có hành vi tự hại có thể khiến nhiều cha mẹ cảm thấy bất ngờ, choáng ngợp và vô cùng lo lắng. Để đồng hành cùng trẻ vượt qua giai đoạn khó khăn này, cha mẹ có thể thực hiện một số điều sau: 
 
- Nhiều trẻ không dám chia sẻ về hành vi tự làm đau của bản thân vì sợ bị la mắng hoặc thất vọng. Cha mẹ hoặc người chăm sóc cần tạm thời gác lại sự phán xét và tiếp cận vấn đề bằng sự tò mò và lắng nghe.
- Giao tiếp cởi mở, thường xuyên giữa cha mẹ và con cái là một trong những cách hiệu quả nhất để quản lý hành vi tự hại. Cha mẹ nên đặt thời gian trò chuyện định kỳ với trẻ.
- Tránh để trẻ tiếp cận đồ vật gây hại. Cha mẹ hoặc người chăm sóc cất hoặc khóa các vật mà trẻ có thể dùng để tự gây thương tích cho bản thân để trẻ không tìm thấy
- Việc tìm kiếm hỗ trợ từ chuyên gia tâm lý là rất quan trọng để xác định và điều trị nguyên nhân gốc rễ của hành vi tự hại
 
Cha mẹ cần giữ bình tĩnh và tìm hiểu các phương pháp điều trị hiệu quả, giao tiếp cởi mở, thường xuyên với trẻ và tránh để trẻ tiếp cận các vật dụng có thể gây hại.

Như vậy, tự hại ở thanh thiếu niên không phải là hành vi “tìm kiếm sự chú ý” hay dấu hiệu của sự yếu đuối, mà là lời kêu cứu thầm lặng trước những khó khăn cảm xúc mà các em chưa biết cách diễn đạt hay xử lý lành mạnh hơn. Việc nhận diện sớm, chủ động lắng nghe và kết nối kịp thời với các nhà chuyên môn đóng vai trò then chốt trong việc giúp trẻ dần thay thế hành vi tự hại bằng những chiến lược ứng phó lành mạnh hơn. Với sự đồng hành kiên nhẫn của gia đình, các chuyên gia và các nguồn lực hỗ trợ xã hội, thanh thiếu niên hoàn toàn có thể vượt qua giai đoạn khó khăn này và từng bước xây dựng khả năng chăm sóc sức khoẻ của chính mình.

Tài liệu tham khảo
https://www.childrenscolorado.org/doctors-and-departments/departments/psych/mental-health-professional-resources/primary-care-articles/non-suicidal-self-injury-teens/
https://jamanetwork.com/journals/jamanetworkopen/fullarticle/2820027
https://www.frontiersin.org/journals/psychiatry/articles/10.3389/fpsyt.2025.1564537/full
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8188531/
 
Tác giả: NCS. Nguyễn Lan Phương; ThS Vũ Văn Thuấn



 

Tin liên quan

Tin đã đăng