Hiểu về Rối loạn phân ly - Liệu con bạn có đang “giả vờ”?

Ngày 26-12-2025
Trong quá trình nuôi dạy con, không ít cha mẹ từng rơi vào tình huống hoang mang khi thấy con có những biểu hiện rất “lạ”: con đột ngột quên một sự việc vừa xảy ra, có những hành vi mà sau đó lại nói “con không nhớ”, hay than rằng mọi thứ xung quanh trở nên xa lạ, mờ ảo như trong giấc mơ. Nhiều trẻ còn xuất hiện các triệu chứng cơ thể như ngất, co giật, yếu tay chân… dù đã đi khám nhiều nơi mà không tìm ra nguyên nhân thực thể rõ ràng.

Vậy rối loạn phân ly là gì?
Rối loạn phân ly là nhóm rối loạn tâm thần đặc trưng bởi sự đứt gãy hoặc gián đoạn trong quá trình tích hợp bình thường của trí nhớ, bản sắc, cảm xúc, nhận thức, hành vi và ý thức về bản thân. Các triệu chứng có thể bao gồm cảm giác tách rời khỏi cơ thể (như đang đứng ngoài quan sát chính mình), cảm giác môi trường xung quanh không thật, hoặc những khoảng trống ký ức bất thường không giải thích được bằng tổn thương não hay tác động của chất. Ở Việt Nam, rối loạn phân ly còn được mô tả dưới các tên gọi như rối loạn thần kinh chức năng, biểu hiện bằng các triệu chứng cơ thể không phù hợp với tổn thương thực thể. Ở trẻ em và thanh thiếu niên, rối loạn phân ly thường gắn chặt với sang chấn tâm lý và không phải là giả vờ hay “làm trò”.

Tuy cùng được gọi chung là rối loạn phân ly, nhưng trên thực tế, các biểu hiện của rối loạn này ở trẻ em và thanh thiếu niên rất đa dạng. Việc phân loại giúp cha mẹ hiểu rõ hơn con mình đang gặp khó khăn theo cách nào.

- Rối loạn nhân cách phân ly (Dissociative Identity Disorder - DID)
DID là dạng rối loạn phân ly nặng, đặc trưng bởi sự tồn tại của hai hoặc nhiều trạng thái nhân cách khác nhau trong cùng một cá nhân, kèm những khoảng trống trí nhớ không giải thích được về đời sống thường ngày hoặc các sự kiện sang chấn. Mỗi trạng thái có thể khác nhau về giọng nói, cử chỉ, sở thích, thái độ. Trẻ thường mô tả cảm giác “không phải con làm” đối với một số hành vi. Rối loạn này liên quan mật thiết tới lạm dụng, bỏ bê hoặc sang chấn nặng, kéo dài trong thời thơ ấu.
 

- Mất trí nhớ phân ly (Dissociative Amnesia)
Mất trí nhớ phân ly là không nhớ được thông tin cá nhân quan trọng liên quan tới sang chấn hoặc căng thẳng, vượt quá mức quên thông thường. Có thể gặp: (1) mất trí nhớ cục bộ - quên hoàn toàn một sự kiện hoặc giai đoạn; (2) mất trí nhớ có chọn lọc - chỉ quên một phần sự kiện; (3) mất trí nhớ tổng quát - quên gần như toàn bộ lịch sử cuộc đời (hiếm gặp). Trẻ vẫn có thể sinh hoạt, đến trường nhưng khi được hỏi thường nói “con không nhớ gì cả”.
 

- Rối loạn phi nhân cách hóa - phi thực tại hóa (Depersonalization/Derealization Disorder - DPDR)
Rối loạn này đặc trưng bởi cảm giác tách rời bền vững hoặc tái diễn khỏi chính bản thân (phi nhân cách hóa) và/hoặc khỏi môi trường xung quanh (phi thực tại hóa), trong khi vẫn nhận thức rõ thực tế. Trẻ có thể cảm thấy như đang nhìn cơ thể mình từ bên ngoài, không điều khiển được cơ thể, hoặc thấy mọi thứ xung quanh mờ ảo, xa lạ như trong giấc mơ. Các triệu chứng thường khởi phát trong bối cảnh lo âu, trầm cảm hoặc sang chấn kéo dài.
 
Ngoài các dạng phân ly nêu trên, trẻ em và thanh thiếu niên còn có thể biểu hiện phân ly thông qua các triệu chứng cơ thể hoặc phản ứng hành vi đặc biệt trong những tình huống căng thẳng cao độ.

- Cơn co giật phân ly (Psychogenic Non-Epileptic Seizures - PNES): cơn co giật giống động kinh nhưng điện não đồ và thăm khám thần kinh bình thường, sinh hiệu ổn định sau cơn; thường xuất hiện sau xung đột gia đình, áp lực học tập, sang chấn. Thuộc nhóm rối loạn vận động phân ly trong ICD-10.
 
- Rối loạn vận động phân ly/rối loạn thần kinh chức năng (Functional Neurological Symptom Disorder): yếu liệt, rối loạn dáng đi, run, mất cảm giác, giảm thị lực… không tương ứng với tổn thương thần kinh.
 
- Phản ứng phân ly cấp trong sang chấn (acute dissociative reactions to stress): xuất hiện ngay sau sự kiện quá sức chịu đựng (tai nạn, bạo lực, lạm dụng, chứng kiến thảm họa), với biểu hiện bất động, “đơ người”, thẫn thờ hoặc hành vi khác thường.
 
Dù biểu hiện của rối loạn phân ly rất khác nhau ở mỗi trẻ, nhưng phía sau các triệu chứng ấy thường là những yếu tố tâm lý và môi trường có tính chất tích lũy. Hiểu được nguyên nhân giúp cha mẹ tiếp cận vấn đề một cách toàn diện hơn.

- Sang chấn và lạm dụng thời thơ ấu: là yếu tố trung tâm, đặc biệt là lạm dụng thể chất, tình dục, bỏ bê kéo dài, bạo lực gia đình hoặc các trải nghiệm đe dọa tính mạng, gây xáo trộn cảm giác an toàn của trẻ.
 
- Yếu tố cá nhân và khí chất: tính khí nhạy cảm, hướng nội, dễ bị ám ảnh, khả năng tưởng tượng cao và mức độ gợi ý lớn khiến trẻ dễ sử dụng phân ly như một cơ chế bảo vệ.
 
- Môi trường gia đình và nhà trường: xung đột trong gia đình, bạo lực, ly hôn, nuông chiều hoặc kiểm soát – trừng phạt cực đoan, áp lực học tập, bắt nạt học đường là các yếu tố nguy cơ quan trọng.
 
- Các yếu tố khác: các rối loạn tâm thần đồng mắc (trầm cảm, lo âu, rối loạn nhân cách, nghiện chất…), cùng với một số yếu tố thần kinh – sinh học và di truyền, có thể làm tăng nguy cơ xuất hiện hoặc kéo dài triệu chứng phân ly.
 
Rối loạn phân ly không phải là sự “yếu đuối”, cũng không phải là hành vi giả vờ hay cố tình gây chú ý. Đó là cách não bộ của trẻ cố gắng tự bảo vệ mình khi phải đối mặt với những căng thẳng, sang chấn hoặc cảm xúc vượt quá khả năng chịu đựng. Ở trẻ em và thanh thiếu niên, phân ly thường gắn liền với những trải nghiệm khó khăn trong gia đình, nhà trường hoặc các mối quan hệ quan trọng.

Việc hiểu rõ các dạng rối loạn phân ly và nguyên nhân hình thành giúp cha mẹ thay đổi góc nhìn: từ lo lắng, nghi ngờ sang thấu hiểu và hỗ trợ. Khi trẻ được sống trong môi trường an toàn, được lắng nghe và được can thiệp đúng hướng, các triệu chứng phân ly hoàn toàn có thể giảm dần và cải thiện rõ rệt.

Hiểu đúng là bước đầu tiên để giúp trẻ bước ra khỏi “lá chắn phân ly” và quay trở lại nhịp phát triển tự nhiên của mình – nơi trẻ được là chính mình, một cách an toàn và trọn vẹn hơn.

Tài liệu tham khảo
1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: Author
2. Dalenberg, C. J., Brand, B. L., Gleaves, D. H., Dorahy, M. J., Loewenstein, R. J., Cardeña, E., & Spiegel, D. (2012). Evaluation of the evidence for the trauma and fantasy models of dissociation. Psychological Bulletin, 138(3), 550–588.
 
Tác giả: HVCH. Nguyễn Thúy An; ThS. Vũ Văn Thuấn

 

Tin liên quan

  • Khi gia đình trở thành điểm tựa trong điều trị rối loạn phân ly

    26-12-2025
    Khi trẻ được nhận diện là có dấu hiệu rối loạn phân ly, câu hỏi lớn nhất của nhiều cha mẹ thường là: “Liệu con có điều trị được không?” và “Gia đình cần làm gì để giúp con?”. Thực tế cho thấy, dù rối loạn phân ly là một nhóm rối loạn phức tạp, nhưng trẻ hoàn toàn có khả năng hồi phục nếu được can thiệp đúng cách và đủ sớm.

Tin đã đăng