Sự giao thoa giữa chánh niệm và trị liệu nghệ thuật: Hỗ trợ tâm lý cho trẻ vị thành niên trước các vấn đề gây căng thẳng

Ngày 24-12-2025

1. Thế nào là trị liệu nghệ thuật dựa trên chánh niệm?
Trị liệu nghệ thuật dựa trên chánh niệm (MBAT) là một liệu pháp còn tương đối mới khi lần đầu được giới thiệu bởi L. Rappaport vào năm 2009. Đúng như tên gọi, MBAT là sự tích hợp giữa thực hành chánh niệm và trị liệu nghệ thuật. Thực hành chánh niệm là các bài tập nhằm kéo tâm trí về với khoảnh khắc hiện tại với một thái độ cởi mở, không phán xét. Thực hành chánh niệm ở đây có thể được nhìn nhận theo 2 chiều cạnh: (1) Tự thân quá trình sáng tạo nghệ thuật giúp nuôi dưỡng chánh niệm và sự tham gia trọn vẹn vào khoảnh khắc hiện tại; và (2) Sự áp dụng thực hành chánh niệm trong trị liệu nghệ thuật. Trong khi đó, sáng tạo nghệ thuật là những hoạt động như vẽ, xé dán, viết,… nhằm giúp cá nhân bộc lộ thế giới nội tâm một cách tự do, chân thực và ít phòng vệ. Có thể thấy, hai yếu tố này không tách rời mà bổ trợ cho nhau xuyên suốt quá trình trị liệu. Ví dụ, trẻ khi say mê nặn con vật đại diện sẽ điều hướng sự chú ý vào trải nghiệm một cách tự nhiên mà không cần cố gắng, hay trẻ sau khi tập thở sẽ ý thức rõ hơn về trạng thái bản thân khi tiến vào hoạt động vẽ mandala tâm trạng.

Một số hoạt động có thể diễn ra trong quá trình trị liệu như:
- Bài tập thở: Các bài tập thở như thở bằng bụng, thở tam giác, thở hình vuông,.. được thiết kế để kéo sự chú tâm của trẻ về với thân tâm trong khoảnh khắc hiện tại và điều hoà các phản ứng sinh lý của cơ thể.
 
- Body scan: Giúp trẻ học cách nhận diện và biểu đạt các cảm giác trên cơ thể.
 
- Vẽ/tô màu: Trẻ được khuyến khích vẽ hoặc tô màu trong khi chú ý đến hơi thở, chuyển động của tay và cảm giác khi bút chạm vào giấy. Trọng tâm được đặt vào trải nghiệm của quá trình vẽ, giúp trẻ neo sự chú ý vào hiện tại và giảm các dòng suy nghĩ gây căng thẳng.
 
- Xé dán: Hoạt động cho phép trẻ sử dụng các thao tác tay đơn giản như xé giấy, lựa chọn hình dạng, sắp xếp và dán các mảnh lại với nhau, đồng thời chú ý đến cảm giác xúc giác, âm thanh trong quá trình sáng tạo.

- Nặn đất nặn: Hoạt động nặn đất cho phép trẻ tiếp xúc trực tiếp với chất liệu thông qua xúc giác, cảm nhận áp lực, nhiệt độ và sự thay đổi hình dạng của vật liệu. Đặc biệt, đất nặn hay cát là nhóm chất liệu đem lại cho trẻ cảm giác kiểm soát và được trao quyền nhất.
 
- Một số hoạt động khác: Hoạt động nghe và chơi nhạc, nhảy múa, đóng kịch, chụp ảnh, kể chuyện hay viết lách cũng được sử dụng trong liệu pháp trị liệu này.

2. Hiệu quả của MBAT trước các vấn đề gây căng thẳng
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), căng thẳng có thể được định nghĩa là trạng thái lo lắng hoặc căng thẳng tinh thần do một tình huống khó khăn gây ra. Ở trẻ vị thành niên, căng thẳng có thể xuất phát từ nhiều nguồn: áp lực học tập, áp lực đồng trang lứa, mối quan hệ với cha mẹ, thay đổi về ngoại hình/tâm sinh lý,... Trước thực trạng đó, MBAT được xem là một trong những cách tiếp cận phù hợp để hỗ trợ sức khoẻ tâm lý cho trẻ trước các vấn đề gây căng thẳng. Một nghiên cứu được công bố vào tháng 11/2025 trên 537 học sinh THCS tại Hà Nội đã chỉ ra nhóm học sinh tham gia 2 tuần can thiệp nghệ thuật dựa trên chánh niệm có mức độ căng thẳng cảm nhận được thấp hơn so với (1) chính nhóm tại thời điểm trước can thiệp và (2) nhóm học sinh không tham gia can thiệp. MBAT giúp trẻ giải toả căng thẳng bằng cách:
 
- Tăng sự tập trung: MBAT hỗ trợ trẻ nâng cao khả năng tập trung thông qua quá trình sáng tạo nghệ thuật - được xem như một hình thức thiền định chủ động. Sự tập trung này góp phần điều chỉnh hoạt động của hệ thần kinh tự chủ, từ đó giúp cơ thể phản ứng linh hoạt và cân bằng hơn trước các tác nhân gây căng thẳng.
 
- Điều chỉnh cảm xúc: Thông qua việc tham gia các hoạt động nghệ thuật trong MBAT, trẻ được tạo ra một không gian an toàn để bộc lộ cảm xúc. Quá trình này hỗ trợ trẻ nhận diện, quản lý và biểu đạt cảm xúc một cách hiệu quả hơn, qua đó tăng cường khả năng điều hòa cảm xúc và giảm bớt căng thẳng tâm lý.
 
- Nâng cao nhận thức: MBAT giúp trẻ hướng sự chú ý vào hiện tại và phát triển nhận thức sâu sắc hơn về trải nghiệm cá nhân cũng như môi trường xung quanh. Nhận thức này đóng vai trò quan trọng trong việc nhận diện các yếu tố gây căng thẳng, đồng thời hỗ trợ trẻ diễn đạt trải nghiệm của mình một cách rõ ràng và sâu sắc hơn.
 
- Nâng cao khả năng ứng phó: MBAT giúp trẻ chuyển từ những phản ứng mang tính tự động trước các kích thích sang việc chủ động điều chỉnh phản ứng theo hướng có lợi cho bản thân. Bằng cách tạo ra một “khoảng dừng” giữa kích thích và phản ứng, trẻ có cơ hội quan sát trải nghiệm mà không bị cuốn theo, từ đó lựa chọn cách ứng phó phù hợp hơn.
 
3. Những yếu tố quyết định nhưng dễ bị bỏ qua
Trong MBAT, những yếu tố tưởng chừng rất nhỏ trong cách dẫn dắt có thể quyết định liệu trạng thái chánh niệm của trẻ sẽ được nuôi dưỡng hay bị gián đoạn. Vì vậy, nhà trị liệu cần đặc biệt lưu ý một số điều sau để đảm bảo tinh thần cốt lõi của tiếp cận này.

- Tập trung vào trải nghiệm thay vì kết quả: Tác phẩm nghệ thuật không phải là mục tiêu của quá trình trị liệu, mà chỉ là phương tiện giúp trẻ tập trung hiện diện tại khoảnh khắc hiện tại qua việc cảm nhận xúc giác khi chạm vào các nguyên liệu như giấy, đất nặn,... cảm nhận chuyển động cơ thể và những dòng suy nghĩ, cảm xúc xuất hiện trong quá trình này. Khi trẻ bận tâm về kết quả của tác phẩm, đồng nghĩa với việc tâm trí trẻ đang “đi lạc” và quá trình thực hành chánh niệm đã bị gián đoạn.

- Không chấm điểm hay so sánh: Một trụ cột của chánh niệm là chấp nhận các cảm xúc, suy nghĩ và trải nghiệm như chúng vốn là, không phán xét và cố gắng thay đổi chúng. Do vậy, không có tác phẩm nào là “đẹp hay xấu”, “tốt hay tệ”, mọi trải nghiệm đều hợp lệ và đáng được tôn trọng. Thay vì đưa ra những đánh giá chủ quan như “Sao con sử dụng ít màu thế?”, “Tranh của con là đẹp nhất trong buổi ngày hôm nay”, nhà trị liệu nên gợi mở cho trẻ “Con cảm thấy thế nào khi sử dụng chất liệu này?”, “Điều gì thôi thúc con sử dụng màu sắc và đường nét này cho tác phẩm của mình?”.

- Không ép trẻ chia sẻ về tác phẩm: Sẽ thật lý tưởng nếu trẻ có thể sử dụng ngôn ngữ biểu đạt để trình bày về tác phẩm của mình. Tuy nhiên trong nhiều trường hợp, trẻ có thể cảm thấy chưa đủ an toàn, khó gọi tên hoặc khó truyền đạt ý nghĩa đằng sau tác phẩm. Việc ép trẻ chia sẻ có thể khiến trẻ trở nên khép kín hoặc phòng vệ quá mức đối với trị liệu. Nhà trị liệu nên tôn trọng quyền im lặng của trẻ và có thể điều hướng câu hỏi sang trải nghiệm sáng tạo nghệ thuật thay vì tập trung vào cảm xúc, suy nghĩ ẩn sâu trong tác phẩm.

- Tôn trọng nhịp độ & lựa chọn của trẻ: Quá trình sáng tạo trao cho trẻ quyền chủ động lựa chọn, kiểm soát và tự điều chỉnh trải nghiệm của mình. Nhà trị liệu khuyến khích trẻ tự do bộc lộ thế giới nội tâm mà không suy nghĩ nhiều về những giới hạn cần tuân thủ. Tuy nhiên, sự tự do này vẫn cần đặt trong một số khuôn khổ nhất định, ví dụ như khuôn khổ về thời gian. Điều này không có nghĩa là trẻ phải hoàn thiện tác phẩm trong khoảng thời gian nhất định, mà mang hàm ý cung cấp một khung thời gian để trẻ yên tâm ở lại với trải nghiệm thay vì bị cuốn theo suy nghĩ “Hoạt động này sẽ diễn ra đến bao giờ?”.

- Quá trình tự thực hành của nhà trị liệu: Trẻ không chỉ học về chánh niệm qua lời nói mà còn qua những hình thức biểu đạt khác của nhà trị liệu như nhịp thở, cử chỉ, hay phản ứng. Do vậy, bản thân nhà chuyên môn cần thực hành chánh niệm thường xuyên để thấu hiểu và hiện diện trong chính quá trình trị liệu với trẻ.
 

4. Tổng kết
Trị liệu nghệ thuật dựa trên chánh niệm là một cách tiếp cận mới trong việc hỗ trợ trẻ vị thành niên đối mặt và điều hoà căng thẳng thông qua các trải nghiệm sáng tạo mang tính chánh niệm. Tuy nhiên, hiệu quả của liệu pháp này phụ thuộc lớn vào cách nhà trị liệu dẫn dắt, đặc biệt là sự tôn trọng trải nghiệm của trẻ và tinh thần không phán xét. Khi những yếu tố này được đảm bảo, MBAT có thể trở thành một không gian an toàn giúp trẻ kết nối và chăm sóc sức khỏe tâm lý của mình một cách hiệu quả.

Tài liệu tham khảo
1. Dao, Q. A., Nguyen, K. N., Dang, T. A., Nguyen, M. C. N., Tran, N. M., & Nguyen, H. L. (2025). Effectiveness of A Mindfulness-based Art Intervention in Reducing Perceived Stress among Vietnamese Secondary School Students. Proceedings of International Conference on Psychology and Human Development in A Changing World (pp. 462-472). Vietnam National University Press.
2. Demir, V., Eryürek, S., & Savaş, E. (2024). The effect of mindfulness-based art therapy on psychological symptoms and happiness levels in patients with migraine: a pilot study. Current Psychology, 43(19), 17664-17672. https://doi.org/10.1007/s12144-024-05634-0
3. Habib, H. A., & Ali, U. (2020). Utilization of Art Therapy with Children with ADHD Co-Morbid Intellectual Disability for Decreasing Inattention. Sjesr, 3(4), 71-76. https://doi.org/10.36902/sjesr-vol3-iss4-2020(71-76)
Javadian, S., Riggs, E., & Quach, J. (2025). Mindfulness-Based Art Interventions for Promoting Child and Adolescent Mental Health and Well-being: A Systematic Review. Mindfulness, 1-24. https://doi.org/10.1007/s12671-025-02570-3
4. Peterson, C., & Rappaport, L. (2014). Mindfulness-based art therapy. Mindfulness and the art therapies: Theory and practice, 42-58.
World Health Organization. (2023). Stress. https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/stress#:~:text=Stress%20can%20be%20defined%20as,require%20access%20to%20health%20care
 
Tác giả: Nguyễn Hạnh Thơ; Vũ Văn Thuấn
 

Tin liên quan

  • Khi gia đình trở thành điểm tựa trong điều trị rối loạn phân ly

    26-12-2025
    Khi trẻ được nhận diện là có dấu hiệu rối loạn phân ly, câu hỏi lớn nhất của nhiều cha mẹ thường là: “Liệu con có điều trị được không?” và “Gia đình cần làm gì để giúp con?”. Thực tế cho thấy, dù rối loạn phân ly là một nhóm rối loạn phức tạp, nhưng trẻ hoàn toàn có khả năng hồi phục nếu được can thiệp đúng cách và đủ sớm.

  • Hiểu về Rối loạn phân ly - Liệu con bạn có đang “giả vờ”?

    26-12-2025
    Trong những trường hợp đó, rối loạn phân ly là một khái niệm quan trọng nhưng vẫn còn rất xa lạ với nhiều gia đình. Không ít trẻ bị hiểu lầm là “giả vờ”, “làm quá”, “yếu đuối” hoặc bị quy kết do thiếu ý chí, trong khi thực tế, đây là một phản ứng tâm lý phức tạp và có cơ sở khoa học rõ ràng.

Tin đã đăng